Fijnstof: oorzaak van stoflongen en andere gezondheidsklachten

Fijnstof is schadelijk, ook in heel kleine concentraties. Het inademen van fijnstof kan namelijk leiden tot allerlei gezondheidsklachten, waaronder stoflongen. Fijnstof en stoflongen zijn het meest bekend in de bouwsector. Toch komt het ook in veel andere situaties vrij. Denk aan het verkeer, havens en industrieterreinen. Jaarlijks sterven in Nederland waarschijnlijk duizenden mensen vroegtijdig door de inademing ervan. Het gaat om een ruwe schatting. Als je ook deze langetermijneffecten meerekent, kom je vermoedelijk op 18.000 sterfgevallen per jaar uit. De gemiddelde verkorting van de levensduur door fijnstof voor de gemiddelde Nederlander is negen maanden.

Wat is fijnstof?

Fijnstof is een verzamelnaam voor verschillende soorten stof. De bekendste bron van fijnstof is roet van dieselmotoren. Ook brommers en scooters blazen hun partijtje mee. Dat zijn volgens de Fietsersbond en de Universiteit van Utrecht zelfs ‘ultrafijnstofkanonnen’ die nog meer vervuilen dan vrachtwagens. Maar er zijn ook heel andere bronnen, zoals deeltjes van banden- en remslijtage, mest uit de intensieve veehouderij, allerlei fabricageprocessen, ijzerdeeltjes van bovenleidingen van treinen, vuurwerk, open haarden, scheepsmotoren, laserprinters en zelfs zeezout.

Nederland fijnstofland

Omdat er in Nederland relatief veel wegen zijn is de concentratie fijnstof vaak hoog. De gemiddelde fijnstofconcentratie ligt regionaal rond de 26 microgram per kubieke meter. In stedelijke gebieden ligt de concentratie rond de 30 microgram per kubieke meter.

De hoogste concentraties komen voor in de Randstad. Rotterdam, Amsterdam en Zaanstad staan bovenaan de lijst, vooral gebieden dicht bij havens en industriegebieden. Daarnaast komt fijnstof veel voor in enkele gebieden met intensieve landbouw en veeteelt in Noord-Brabant en Limburg. In de winter is de concentratie fijnstof hoger dan in de zomer. Er wordt dan meer brandstof gebruikt en open haarden worden gestookt.

Fijn en ultrafijn

Fijnstof is niet groter dan een paar micrometer (een micrometer is een duizendste millimeter). Deeltjes die groter zijn dan 10 micrometer, zijn het minst schadelijk. Het slijmvlies in de neus houdt deze deeltjes vast en verwijdert ze. Maar deeltjes die kleiner zijn dan 10 micrometer, adem je in en komen in de luchtwegen en de longblaasjes terecht. Deze kleinste, ultrafijne stofdeeltjes zijn het meest schadelijk voor de gezondheid. Het lichaam zet het afweersysteem in om ze op te ruimen, maar kan niet op tegen de overmacht aan stofdeeltjes. Door het inademen van deze fijne stofdeeltjes kun je last krijgen van je longen. Dit heet ook wel stoflongen.

Stoflongen en andere gezondheidsrisico’s

Stoflongen en de ontstekingsreacties die hiermee gepaard gaan, bemoeilijken de zuurstofopname. Daarnaast vergroten stoflongen de kans op longkanker. Ook zorgt fijnstof voor een snellere stolling van het bloed, waardoor de kans op een hartinfarct en een beroerte toeneemt. Verder zijn er aanwijzingen dat er bij de ontstekingen in de longen stofjes vrijkomen die slecht zijn voor de hartfunctie. Extra kwetsbaar voor stoflongen en andere problemen door fijnstof zijn ouderen, mensen die al luchtwegproblemen hebben en mensen met hart- en vaatziekten.

Verkeer grootste risico

Het mengsel van fijne stoffen in de lucht maakt het voor onderzoekers moeilijk om eenduidige verklaringen te vinden. Onbekend is in hoeverre stofdeeltjes tezamen een extra risico vormen. Hoewel in de VS en Europa nog veel onderzoek moet worden gedaan, zijn wetenschappers het erover eens dat natuurlijk fijnstof zoals zeezout niet of nauwelijks schadelijk is, maar dat uit het verkeer de grootste risicofactor is. Een probleem is dat onderzoekers nog altijd geen veilige ondergrens hebben kunnen vinden. Volgens fijnstof-expert professor Bert Brunekreef is zo’n ondergrens er misschien wel niet: ook lage concentraties zijn ongezond gebleken.

Fietsen

Volgens de Fietsersbond word je in de stad op hetzelfde traject soms aan tweemaal zoveel fijnstof blootgesteld als een automobilist. Toch is dit volgens de bond geen reden om te stoppen met fietsen. Per saldo is fietsen in de stad nog steeds gezonder dan autorijden. Wel is het verstandig fietsen en sporten langs drukke wegen zo veel mogelijk te vermijden.

Open haarden

Houtkachels en open haarden zijn goed voor 11% van de uitstoot van fijnstof. De uitstoot door een houtkachel komt overeen met die van een dieselauto zonder roetfilter. Bij open haarden komt een deel van het fijne stof in de kamer rond de haard terecht. Een gesloten houtkachel, zeker eentje met een hoog rendement, vervuilt de lucht veel minder, zowel in als buiten het huis. Voorwaarde is wel dat je goed droog hout gebruikt, bij voorkeur van eiken, essen en beuken.

Moet ik verhuizen?

Moet je verhuizen als je in de buurt van een snelweg woont? Dat is moeilijk te zeggen. Onderzoekers zoals professor Brunekreef wijzen erop dat de concentratie van fijnstof afhankelijk is van veel factoren, zoals het aandeel vrachtverkeer op de weg, de heersende windrichting en omliggende bebouwing. Vandaar dat er nog geen “gezonde” afstand tot wegen is berekend. Onbekend is ook in hoeverre een gezonde leefstijl de schadelijke effecten van fijnstof kan compenseren. Er zijn bijvoorbeeld aanwijzingen dat antioxidanten uit groente en fruit voor een deel het lichaam wapenen tegen fijnstof.

Auteurs: Maaike Tindemans, Jan Willem Wensink, Brenda Zaal
Bronnen: RIVM, Planbureau voor de Leefomgeving, CBS, ECM